Wiele osób dowiedziawszy się o śmierci członka swojej rodziny, zastanawia się, czy ten zostawił im coś w spadku, szczególnie, gdy spadkodawcę i spadkobierców łączyły szczególnie bliskie więzi. Sytuacja jest oczywista, gdy spadkodawca spisał testament, w którym powołał takie osoby do spadku. Sprawa komplikuje się wówczas, gdy zmarły postanowił zapisać wszystko innej osobie. Co wtedy?

Z pomocą przychodzi instytucja zwana zachowkiem. Ale okazuje się, że i ta ma swoje ograniczenia. A przepisy są na tyle skomplikowane, że sprawiają problemy nawet pełnomocnikom, o czym przekonałam się całkiem niedawno. I o tym jest ten artykuł.

Czym jest zachowek?

Spadkodawca ma pełną swobodę zdecydowania, komu przekaże swój majątek. Majątek taki często bywa pokaźny, bo był wypracowywany przez wiele pokoleń.

Czyni to dokonując za życia darowizn lub sporządzając testament, którego treści nie musi z nikim konsultować. Dlatego jako spadkobierca nie masz na jego decyzje żadnego wpływu. W konsekwencji zdarza się, że spadkodawca pomija w ten sposób najbliższą rodzinę i na wypadek swojej śmierci zapisuje w testamencie wszystko osobom spoza jej kręgu (np. przyjacielowi, partnerowi, dalekiemu krewnemu, opiekunowi).

Prawo chroni jednak najbliższą rodzinę, gwarantując im prawo do części majątku, niezależnie od prawa spadkodawcy do swobodnego nim dysponowania. To właśnie zachowek.

Jest on ułamkiem wartości udziału spadkowego, który przypadłby określonemu spadkobiercy, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego – czyli np. gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu czyniąc swoimi spadkobiercami inny krąg osób niż to wynika z przepisów np. zapisując wszystko niespokrewnionej z nim osobie. 

Co ciekawe, zachowek może przysługiwać także wtedy, gdy testament nigdy nie powstał. Czyli, uprawniony został wprawdzie powołany do dziedziczenia (na podstawie ustawy), jednak to, co otrzymał w spadku nie wystarcza na pokrycie należnego mu roszczenia o zachowek. Albo majątek spadkowy w zasadzie nie istnieje. Bo np. spadkodawca za życia zapisał w darowiźnie innemu ze spadkobierców jedyną swoją wartościową nieruchomość. Taki „pokrzywdzony” spadkodawca może się wtedy zwrócić o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Komu przysługuje zachowek? Czy siostra lub siostrzeńcy mają prawo do zachowku? Czyli zachowek po wujku

To pytanie pojawiło się w kontekście treści pozwu, jaki w ostatnim czasie otrzymała moja Klientka. Oto stan faktyczny:

Spadkodawca był kawalerem. Nie posiadał dzieci, a jego rodzice też już nie żyją. Zmarły pozostawił testament, w którym zapisał wszystko swojej przyjaciółce (mojej Klientce), która opiekowała się nim w ostatnich latach. Spadkodawca posiadał jednak dwie siostry. Jedna z nich pozostawiła po sobie dwoje dzieci – siostrzeńców zmarłego.

I właśnie te osoby, wystąpiły o zachowek po swoim wujku przeciwko mojej Klientce. Czy słusznie?

Komu przysługuje zachowek?

Jak już wcześniej wspomniałam, roszczenie o zapłatę zachowku pojawia się wówczas, gdy nie otrzymałeś należnej Ci części majątku w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na Twoją rzecz darowizny. Jeśli jesteś uprawnionym do zachowku, to masz wtedy prawo domagać się zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Osoby uprawnione do zachowku

Przepisy są niezwykle restrykcyjne, gdy chodzi o krąg osób uprawnionych do zachowku.

Przyznają to prawo jedynie najbliższej rodzinie zmarłego, a mianowicie:

1) zstępnym (np. dzieciom, wnukom),

2) małżonkowi, oraz rodzicom spadkodawcy,

którzy byliby powołani do spadku, gdyby spadkodawca nie pozostawił testamentu.

Osoby te nie będą jednak zawsze uprawnione do zachowku. Tylko wtedy, gdy w konkretnych okolicznościach dziedziczyłby (dziedziczą) spadek z mocy ustawy. I oczywiście, jeśli nie zostały np. wydziedziczone. Takich wyjątków jest kilka i niebawem o tym również napiszę.

Z powyższego wynika, że zachowek w pierwszej kolejności przysługuje zstępnym – czyli dzieciom (ewentualnie wnukom) spadkodawcy oraz małżonkowi. Rodzicom spadkodawcy dopiero wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił dzieci lub wnuków.

Ile wynosi zachowek?

Jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni (dziecko lub wnuk), to zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W pozostałych przypadkach jest to 1/2 wartości udziału spadkowego jaki by mu przypadł, gdyby testamentu nie sporządzono.

W pierwszej kolejności trzeba zatem ustalić wysokość udziału spadkowego jaki przypadłby konkretnej osobie, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. A następnie, wielkość takiego udziału (określoną ułamkiem) należy przemnożyć przez 1/2 lub 2/3. Wysokość samego roszczenia zależeć też rzecz jasna będzie od wartości całego majątku spadkowego.

Przykład:

Spadkodawczyni zapisała wszystko swojej przyjaciółce. Pozostawiła po sobie męża oraz dwie córki, jedną pełnoletnią, a drugą małoletnią. Żyją również jej rodzice. Tylko mąż oraz dzieci będą miały prawo do zachowku. Gdyby testamentu nie było, każda z tych osób otrzymałaby po 1/3 spadku.

W tej sytuacji zachowek wynosi:

dla męża – 1/6 spadku (1/2 z 1/3 udziału spadkowego)

dla pełnoletniej córki – 1/6 spadku (1/2 z 1/3 udziału spadkowego)

dla małoletniej córki – 2/9 spadku (2/3 z 1/3 udziału spadkowego).

Prawo do zachowku po bezdzietnym wujku

W podanym przeze mnie na wstępie przykładzie, zachowek nie przysługuje. Ani rodzeństwo (brat czy siostra), ani zstępni rodzeństwa (dzieci czy wnuki) nie są uprawnione do zachowku po swoim bracie lub siostrze (rodzeństwie) lub wujku. Przepisy nie wymieniają tych osób i trzeba je interpretować ściśle, w konsekwencji, prawo do zachowku wygasa. Klientka może zatem spać spokojnie.

***

Jeśli masz pytania, potrzebujesz pomocy lub indywidualnej konsultacji skontaktuj się ze mną.

***

Jeżeli spodobał Ci się ten artykuł lub uważasz go za wartościowy, to będzie mi bardzo miło, jeśli podzielisz się nim z innymi. Daj mi znać w rozwiązaniu jakich problemów mogę Ci jeszcze pomóc.

A po więcej prawniczych ciekawostek zapraszam Cię też na Facebooka i Instagram.