Zachowek jest jednym z bardziej skomplikowanych zagadnień w zakresie prawa spadkowego. Przepisy bywają nieprecyzyjne, a orzeczenia sądowe rozbieżne. I o ile nasz ustawodawca dość dokładnie wskazał kto i kiedy może domagać się zachowku. O tyle nie uregulował wprost kwestii związanych z dziedziczeniem zarówno prawa do ubiegania się o jego zapłatę, jak i dziedziczenia obowiązku zapłaty zachowku przez spadkobierców.

O tym pierwszym pisałam już tutaj: Dziedziczenie zachowku. Wszystko, co musisz wiedzieć.

A jak to jest, gdy zobowiązany do zapłaty umiera zanim doszło do spłaty?

Czy obowiązek ten przechodzi na jego spadkobierców, a może wygasa?

Co w przypadku, gdy zobowiązanym do zapłaty będzie osoba obdarowana przez spadkodawcę za jego życia – czy jego spadkobiercy tez odpowiadają za takie długi?

Dowiesz się z tego artykułu.

Komu przysługuje zachowek?

Przepisy są jasne, gdy chodzi o krąg osób uprawnionych do zachowku. Przyznają to prawo jedynie najbliższej rodzinie zmarłego, a mianowicie:

1) zstępnym (np. dzieciom, wnukom),

2) małżonkowi, oraz

3) rodzicom spadkodawcy,

którzy byliby powołani do spadku, gdyby spadkodawca nie pozostawił testamentu.

Osoby te nie będą jednak zawsze uprawnione do zachowku. Tylko wtedy, gdy w konkretnych okolicznościach dziedziczyłby (dziedziczą) spadek z mocy ustawy. I oczywiście, jeśli nie zostały np. wydziedziczone.

Innymi słowy, zachowek w pierwszej kolejności przysługuje zstępnym – czyli dzieciom (ewentualnie wnukom) spadkodawcy oraz małżonkowi. Rodzicom spadkodawcy dopiero wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił dzieci lub wnuków. Inne osoby (np. rodzeństwo, dzieci rodzeństwa itd.) nie mają prawa do zachowku. Co oznacza, ze nie można się ubiegać zapłaty zachowku po wujku, czy ciotce. O wyjątku pisałam w tym miejscu: Dziedziczenie prawa do zachowku. Wszystko, co musisz wiedzieć.

Od kogo można żądać zapłaty zachowku?

Przede wszystkim należy pamiętać, że nie można wystąpić o jego zapłatę przeciwko dowolnie wybranej osobie. Przepisy przewidują określoną kolejność, którą należy bezwzględnie zachować.

Po pierwsze, obowiązek zapłaty zachowku obciąża spadkobierców – zarówno ustawowych jak i testamentowych. Jeżeli nie uzyskamy od tych osób stosownej kwoty, to wówczas można zwrócić się o zapłatę do kolejnej grupy – osób, które uzyskały tzw. zapis windykacyjny.

Jeżeli roszczenie w dalszym ciągu nie zostanie zaspokojone albo nie ma zapisobierców windykacyjnych, osoba uprawniona do zachowku może żądać jego zapłaty od obdarowanego.

Z powyższego wynika, ze obowiązek tej ostatniej grupy (obdarowani) powstaje dopiero, gdy uprawniony do zachowku nie otrzymał pełnego pokrycia należnego mu zachowku od spadkobierców i zapisobiorców windykacyjnych. Warto odnotować także, że obowiązek zapłaty zachowku w tej grupie dotyczy tylko osób, które otrzymały tzw. darowizny doliczane do spadku. Więcej na ten temat przeczytasz tutaj: Od kogo można żądać zachowku?

Jak prawo spadkowe reguluje zagadnienie dziedziczenia obowiązku zapłaty zachowku?

Dobre pytanie. A przecież dość często zdarza się, że osoba zobowiązana do zapłaty umiera. Co w takim wypadku?

Wyobraźmy sobie następujący przykład.  

Jan miał małżonkę Annę i syna Mateusza. Jeszcze za swojego życia, Jan podarował swojemu synowi nieruchomość. Był to jedyny wartościowy składnik jego majątku. Mateusz ożenił się z Jagodą, ze związku tego urodził im się syn Andrzej. Mateusz zmarł przed swoim ojcem. Spadkobiercami Mateusza są Jagoda oraz syn Andrzej. 2 lata później zmarł Jan (ojciec Mateusza). Jego spadkobiercami zostali żona Anna i wnuk Andrzej.  Anna, żona Jana, postanowiła wystąpić o zachowek  w stosunku do spadkobierców swojego syna Mateusza – Jagody oraz wnuka Andrzeja. Czy słusznie?

Jeszcze do niedawna sprawa ta była sporna, mimo że spadek obejmuje nie tylko aktywa (a zatem wartościowy majątek), ale także długi zmarłego. Kontrowersje budziła w szczególności sytuacja, kiedy to osoba obdarowana (zobowiązana do zapłaty zachowku) umiera przed spadkodawcą.

Dziedziczenie obowiązku zapłaty zachowku

Kwestię tę ostatecznie rozstrzygnął Sąd Najwyższy (wyrok z dnia 13 kwietnia 2018 roku, I CSK 387/17). Uznano, iż mimo, ze obdarowany syn nie dożył otwarcia spadku po ojcu (zmarł wcześniej niż ojciec), to zobowiązanie do zapłaty zachowku na rzecz spadkobierców ojca obciąża pozwanych jako jego spadkobierców. Bo chociaż roszczenie powódki o zapłatę zachowku stało się wymagalne dopiero w dacie śmierci spadkodawcy (jej męża, a ojca zmarłego syna), to obowiązki, które przepisy prawa spadkowego wiążą z otrzymaniem darowizny (obowiązek zapłaty zachowku), należą do długów spadkowych.

Sąd Najwyższy podkreślił, że skoro możliwe jest dziedziczenie roszczenia o zachowek (przeczytasz o tym tutaj), to i analogicznie obowiązek zapłaty powinien takiemu dziedziczeniu podlegać.

Istotny jest zamysł zachowku

W wyroku tym uznano, że śmierć obdarowanego – spadkobiercy będącego także uprawnionym do zachowku – nie powinna prowadzić do tego, że następcy prawni obdarowanego (jego spadkobiercy) zatrzymują całą korzyść kosztem uprawnionej do zachowku żony spadkodawcy, którzy nie otrzymali niczego z majątku spadkodawcy. Sytuacja, w której obdarowany, gdyby dożył otwarcia spadku, byłby obowiązany do zapłaty zachowku, a wstępujący w jego miejsce spadkobiercy są od tego obowiązku zwolnieni, zatrzymując całość darowanej korzyści z uszczerbkiem dla uprawnionego do zachowku, byłaby także trudna do pogodzenia z założeniami instytucji zachowku.

Tego rodzaju bezpodstawnemu uprzywilejowaniu przeciwdziałać ma właśnie instytucja zachowku.

Jest ona odstępstwem od zasady swobody rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci. Służy ochronie interesów osób najbliższych spadkodawcy przez zapewnienie im określonego minimalnego poziomu korzyści ze spadku, bez względu na wolę spadkodawcy (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 lipca 2013 r., P 56/11, OTK-A 2013, nr 6, poz. 85).

Zachowek nie ogranicza swobody dysponowania majątkiem za życia spadkodawcy, pozwala jednak uprawnionemu do zachowku, pod określonymi warunkami, zaspokoić swoje roszczenie o zachowek lub jego uzupełnienie z majątku obdarowanego. Także w sytuacji, w której spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, a obdarowany jest również uprawniony do zachowku.

Ograniczenie obowiązku zapłaty przez spadkobierców

Warto jednak wiedzieć, że możliwe jest ograniczenie takiej odpowiedzialności.

Otóż następcy prawni zobowiązanego do zapłaty (jego spadkobiercy) mogą ograniczyć swoją odpowiedzialność za zachowek przyjmując spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1012 k.c.).

Będą wówczas zobowiązani do zapłaty w wysokości równej sumie aktywów spadku otrzymanego np. po obdarowanym (może okazać się, że jest to kwota niższa od kwoty, której zapłaty domaga się dana osoba). Nie muszą przy tym składać żadnego oświadczenia by skutek nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza nastąpił. Ale, zasada ta dotyczy tylko spadków nabytych od 18.10.2015 r. Wcześniej brak stosownego oświadczenia powodował przyjęcie spadku wprost, czyli bez ograniczenia jakiejkolwiek odpowiedzialności za długi zmarłego.

***

Pamiętaj, że informacje zawarte w tym artykule mają charakter ogólny i nie stanowią porady prawnej. Każda sytuacja jest inna. Jeśli masz pytania, potrzebujesz pomocy lub indywidualnej konsultacji skontaktuj się ze mną.

***

Jeżeli spodobał Ci się ten artykuł lub uważasz go za wartościowy, to będzie mi bardzo miło, jeśli podzielisz się nim z innymi. Daj mi znać w rozwiązaniu jakich problemów mogę Ci jeszcze pomóc.

A po więcej prawniczych ciekawostek zapraszam Cię też na Facebooka i Instagram.