W powszechnym obiegu pokutuje przekonanie, że najpoważniejszą konsekwencją niepłacenia alimentów jest wszczęcie postępowania egzekucyjnego przez komornika. A tym samym niebezpieczeństwo, np. zajęcia wynagrodzenia za pracę lub rachunku bankowego dłużnika.

Tymczasem, w pewnych okolicznościach, nierealizowanie obowiązku alimentacyjnego może skończyć się postępowaniem karnym i wyrokiem skazującym za przestępstwo nazywane potocznie „przestępstwem niealimentacji”. Zagadnienie to ma szczególne znaczenie w obecnej sytuacji, jaka panuje w naszym kraju. Pandemia koronawirusa spowodowała, że wiele osób pozostało bez środków do życia, a zobowiązania alimentacyjne przecież nie wygasły. Pomimo wprowadzanych kolejnych etapów powrotu do tzw. „nowej normalności” wirus nie chce odpuścić. Pojawiają się lokalne ogniska i w związku z tym – jak słyszymy – w przestrzeni publicznej kiełkuje pomysł zamknięcia naszego województwa w związku z jego najwyższym wskaźnikiem zakażeń na tle innych województw. Informacja ta nie jest póki co pewna i nie wiadomo, z czym dokładnie wiązałoby się takie zamknięcie. Niemniej, gdyby do tego doszło, to może to mieć niebagatelne znaczenie z punktu widzenia wprowadzania kolejnych etapów odmrażania gospodarki, a tym samym otwarcia branż, którym zakazano prowadzenia działalności (np. fryzjerzy). Z drugiej strony, są też osoby, które stanem epidemii usiłują tłumaczyć powstałe na tym tle zaległości, mimo obiektywnych możliwości płacenia.

W dzisiejszym artykule wyjaśnię Ci, jakie konsekwencje karne czekają tych, którzy uchylają się od płacenia? Kiedy można być pociągniętym do odpowiedzialności? Jakie kary grożą za niepłacenie alimentów?

Kiedy można być pociągniętym do odpowiedzialności karnej?

Przestępstwo niealimentacji zostało uregulowane w art. 209 Kodeksu karnego (k.k.). Jak brzmi przepis?

1. Art. 209 [Uchylanie się od alimentów]
2. § 1. Kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
3. § 1a. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 naraża osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
4. § 2. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 1a następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego.
5. § 3. Jeżeli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów, ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 1a odbywa się z urzędu.
6. § 4. Nie podlega karze sprawca przestępstwa określonego w § 1, który nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego uiścił w całości zaległe alimenty.
7. § 5. Sąd odstępuje od wymierzenia kary, jeżeli nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego sprawca przestępstwa określonego w § 1a uiścił w całości zaległe alimenty, chyba że wina i społeczna szkodliwość czynu przemawiają przeciwko odstąpieniu od wymierzenia kary.

Wynika z niego przede wszystkim, że ustawodawca przewidział dwa typy przestępstw niealimentacji:

1. w postaci uchylania się od obowiązku alimentacyjnego (art. 209 § 1 k.k.) oraz

2. spowodowania niemożności zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych (art. 209 § 1a k.k.).

W tym pierwszym przypadku chodzi o uchylanie się od obowiązku powodujące zaległości alimentacyjnych na określoną kwotę (co najmniej 3 krotność świadczenia), bądź też uchylanie się od spełnienia świadczenia innego niż okresowe przez określony czas (co najmniej 3 miesiące).

W drugim, niealimentacja wiąże się dodatkowo z narażeniem osoby uprawnionej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.

Zanim przejdę do szczegółowego wyjaśnienia, to musisz wiedzieć, że nie każdy przypadek niepłacenia alimentów zostanie uznany za przestępstwo. Żeby do niego doszło, muszą zostać spełnione określone warunki. Nazywamy je tzw. znamionami przestępstwa. Przyjrzyjmy się im bliżej.

Obowiązek alimentacyjny musi mieć podstawę

Po pierwsze, by osoba została pociągnięta do odpowiedzialności karnej, to obowiązek alimentacyjny musi wynikać z orzeczenia sądowego, ugody zawartej przed sądem albo innym organem albo innej umowy. Zatem osoby, które płaciły dobrowolnie, w przypadku braku uregulowania świadczenia, nie będą podlegały takiej odpowiedzialności. Jednocześnie, podstawą obowiązku może być „zwykła” umowa zawarta pomiędzy rodzicami dziecka, także w formie ustnej, jeśli jesteśmy w stanie wykazać ten fakt (np. dowodem z zeznań świadków). W doktrynie przyjmuje się, że w obecnym stanie prawnym nie ma już wątpliwości, że jakakolwiek umowa, której treścią jest zobowiązanie alimentacyjne objęte zostało ochroną z art. 209 k.k..

Warto też pamiętać, że orzeczenie sądu, to nie tylko wyrok w sprawie o alimenty. Może to być również np. postanowienie o zabezpieczeniu roszczeń alimentacyjnych wydawane w trakcie toczącego się jeszcze postępowania.

Wysokość zaległości

Po drugie, nie każde pominięcie płatności może zrodzić konsekwencje karne. Dzieje się tak dopiero wówczas, gdy zaległość, która wskutek tego powstała stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych, albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące.

W przypadku świadczeń okresowych, istotne jest to, że jeżeli wpłacane będą niższe kwoty, niż te wynikające z umowy czy orzeczenia, to odpowiedzialność nastąpi z chwilą kiedy zaległość przekroczy wartość trzymiesięcznego świadczenia.

Przykład: W wyroku rozwodowym określono świadczenie alimentacyjne na poziomie 800 zł miesięcznie. Zobowiązany przekazuje natomiast po 400 zł. W takiej sytuacji, dłużnik alimentacyjny może zostać pociągnięty do odpowiedzialności (jeśli zaistnieją wszystkie przesłanki) po 6 miesiącach. Dopiero wówczas kwota zadłużenia wyniesie 2.400 zł, co odpowiada sumie 3 rat alimentacyjnych.

Obiektywnym rezultatem uchylania się od obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby jest zatem powstanie zaległości alimentacyjnych w określonej kwocie lub opóźnienie w spełnieniu świadczenia innego niż okresowe. Nie jest to jednak dalej wystarczające by stwierdzić, że doszło do przestępstwa.Konieczne jest jeszcze ustalenie, że dłużnik od tego obowiązku się „uchylał”.

Motywacja dłużnika

To ostatni, trzeci warunek odpowiedzialności. Powyżej zwróciłam uwagę, że w przepisie zawarto sformułowanie „uchyla się”. Dlaczego to takie ważne? Ponieważ przyjmuje się, że uchylanie się od obowiązku łożenia na utrzymanie osoby uprawnionej do alimentów zachodzi wtedy, gdy zobowiązany, mając obiektywną (realną) możliwość wykonania tego obowiązku, nie dopełnia go ze złej woli. Innymi słowy, tylko wtedy, gdy przyczyną braku zapłaty jest zła wola zobowiązanego, polegająca na umyślnym ignorowaniu obowiązku, możliwe jest ustalenie, iż „uchyla się” on od jego wykonywania. Zatem przestępstwo to można popełnić jedynie umyślnie.

W konsekwencji, przekazywanie kwot niższych od zasądzonych z uwagi na konieczność równoczesnego zapewnienia utrzymania siebie i „nowej rodziny” może w konkretnych okolicznościach nie zostać potraktowane jako niealimentacja. Podobnie, gdy dłużnik jest osobą chorą, czy bezrobotną. Tym samym, w każdym wypadku, sąd powinien zbadać przyczyny niewywiązywania się z obowiązku alimentacyjnego by stwierdzić, czy istniały obiektywne możliwości przekazywania alimentów w ustalonej wysokości. Wina zobowiązanego do alimentowania musi zostać udowodniona.

Jakie są kary za niepłacenie alimentów?

W przypadku uchylania się od płacenia alimentów, Kodeks przewiduje karę w postaci grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Jeżeli natomiast zachowanie sprawcy naraziło osobę uprawnioną na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, to wtedy sprawca może zostać ukarany grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Narażenie na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb

To drugi z typów przestępstwa, co sygnalizowałam na początku tego artykułu. W przypadku tego pierwszego, karalne jest już samo zachowanie wskazane w przepisie („uchylanie się” od płacenia). Surowszą odpowiedzialność przewidziano natomiast, gdy w następstwie takiego postępowania nastąpi skutek w postaci narażenia osoby uprawnionej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb

Zauważ, że wystarczy samo narażenie na niemożność zaspokojenia. A zatem, wcale nie musi dojść do tego, by osoba uprawniona nie mogła tych potrzeb zaspokoić.

Czym są podstawowe potrzeby?

Otóż „to zależy”, jak mawiają prawnicy. Pojęcie to ma charakter ocenny i zależeć będzie od konkretnego przypadku, sytuacji osoby uprawnionej, jej wieku, stanu zdrowia, środowiska w którym żyje. Chodzi przy tym o niemożność zaspokojenia podstawowych (zarówno fizycznych, jak i duchowych), a nie wszystkich, potrzeb życiowych (post. SA w Katowicach z 12.1.2005 r., II AKa 1/05, Legalis). Do podstawowych potrzeb zaliczymy z pewnością środki na jej utrzymanie: żywność, odzież, mieszkanie itp. Ale także, w przypadku dzieci realizujących obowiązek szkolny, koszty związane np. z nauką języków obcych, pobieraniem korepetycji, zakupem książek, wyjściem do teatru, muzeum, kina, rozwijaniem zainteresowań. Jak również koszty leczenia, czy rehabilitacji.

Kto może domagać się ukarania osoby za niepłacenie alimentów?

Przestępstwo to jest ścigane na wniosek lub z urzędu. Wniosek o którym mowa może złożyć pokrzywdzony, ale również organ pomocy społecznej i organom podejmujący działania wobec dłużnika alimentacyjnego (np. wójt, burmistrz czy prezydent miasta). A zatem, podjęcie działań przez organy ścigania wymaga stosownego wniosku od konkretnego podmiotu.

Ściganie z urzędu nastąpi natomiast wtedy, gdy pokrzywdzony będzie miał przyznane odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów. Do podjęcia działań przez organy ścigania wystarczające jest w tym wypadku jedynie złożenie zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa.

Czy można uniknąć odpowiedzialności za niepłacenie alimentów?

Okazuje się, że tak. Ale zależy to od tego, czy mamy do czynienia z typem podstawowym przestępstwa („uchylanie się”), czy z kwalifikowanym („narażenie na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb”).

Nie będzie podlegał karze sprawca przestępstwa typu podstawowego, który nie później niż przed upływem 30 dni od dnia pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego uiścił w całości zaległe alimenty. Istotne jest jednak uiszczenie całości zobowiązania. Nie musi natomiast być to spłata jednorazowa, ważne jest, aby w okresie 30 dni uregulowana została całość zobowiązania. Postępowanie karne powinno zostać umorzone.

Nieco inaczej jest przy przestępstwie w typie kwalifikowanym. Wymogi są podobne, tj. zapłata całej zaległości w terminie 30 dni od pierwszego przesłuchania w charakterze podejrzanego. Różnica polega jednak na tym, że decyzje podejmuję w tym zakresie sąd, który bada czy wina i stopień społecznej szkodliwości czynu przemawiają za tym by odstąpić od wymierzenia kary. Odstąpienie też od jej wymierzenia oznacza, że sprawca zostanie uznanym winnym popełnienia zarzucanego mu czynu ale nie zostanie nałożona na niego kara określona w tym przepisie. Innymi słowy, informacja o skazaniu zostanie umieszczona w Krajowym rejestrze karnym.

Reasumując, jeśli istnieje obowiązek alimentacyjny, to najlepszym rozwiązaniem by uniknąć odpowiedzialności karnej jest po prostu jego realizowanie. W przypadku trudnej sytuacji życiowej, najbezpieczniej jest wystąpić na drogę sądową, by zmodyfikować jego zakres, niż mierzyć się z ewentualnymi sankcjami karnymi. Czy i w jaki sposób można to zrobić, możesz przeczytać w innym moim artykule: Koronawirus a alimenty – czy można je zmniejszyć?

***

Jeśli masz pytania, potrzebujesz pomocy lub indywidualnej konsultacji skontaktuj się ze mną.

***

Jeśli spodobał Ci się ten artykuł lub uważasz go za wartościowy, to będzie mi bardzo miło, jeśli podzielisz się nim z innymi. Daj mi znać w rozwiązaniu jakich problemów mogę Ci jeszcze pomóc.

A po więcej prawniczych ciekawostek zapraszam Cię też na Facebooka i Instagram.