Zawarcie związku małżeńskiego rodzi określone obowiązki oraz prawa. Jednym z nich jest prawo do dziedziczenia po zmarłym małżonku. 

Nasz ustawodawca niezwykle faworyzuje związek małżeński, preferencyjnie traktując pozostałego przy życiu małżonka, chociażby w zakresie wielkości udziału, jaki przypada mu w majątku spadkowym w przypadku dziedziczenia ustawowego (gdy nie sporządzono testamentu). 

Sytuacja małżonka zmienia się jednak w przypadku wydania prawomocnego orzeczenia o rozwodzie lub separacji. Wprowadzono też możliwość wyłączenia małżonka z kręgu osób uprawnionych do spadku po zmarłym nawet jeśli takie orzeczenie nie zostało wydane. 

I w dzisiejszym artykule chcę Ci przybliżyć te zagadnienia.

Dowiesz się z niego:

• jak dziedziczy małżonek?
• jakie dodatkowe uprawnienia uzyskuje małżonek w przypadku dziedziczenia?
• jak zmienia się sytuacja małżonka w przypadku prawomocnego orzeczenia separacji i rozwodu?
• co dzieje się w przypadku, gdy małżonek umiera w trakcie sprawy o separację lub rozwód?
• czy można pozbawić małżonka prawa do spadku po zmarłym nawet gdy nie orzeczono separacji lub rozwodu?
• czy podpisanie intercyzy zmienia zasady dziedziczenia?

Z kim dziedziczy z ustawy małżonek?

Twój małżonek może dziedziczyć po Tobie na podstawie sporządzonego przez Ciebie testamentu, w którym można inaczej uregulować zasady wynikające z przepisów. Jeśli go nie sporządzono, wówczas wygląda to następująco (dziedziczenie ustawowe). 

Jeżeli nie ma testamentu, Twój małżonek będzie pierwszy w kolejności wśród potencjalnych spadkobierców. Jeżeli macie dzieci (lub Twój małżonek je miał), będą one dziedziczyć wspólnie z nim w częściach równych. Ale, część spadku należna w takim wypadku Twojemu małżonkowi, nie może być mniejsza niż ¼, niezależnie od ilości dzieci. Jeżeli, któreś z Waszych dzieci nie żyje, to w jego miejsce wejdą wnuki.

Przykład: Ania i Piotr mieli 4 dzieci. Po śmierci Anny, każdemu z dzieci przypadnie udział w spadku wynoszący 3/16 spadku, zaś Piotrowi w wysokości 1/4 spadku.

Jeżeli nie ma dzieci, Twój małżonek będzie dziedziczył spadek po Tobie razem z Twoimi rodzicami (jego teściami). Należna mu wtedy część wyniesie ½ spadku. Jeżeli któryś z Twoich rodziców nie będzie już wówczas żył, w jego miejsce wstąpi Twoje rodzeństwo. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych (dzieci lub wnuki), udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym.

W braku zstępnych spadkodawcy (dzieci lub wnuków), rodziców małżonka, rodzeństwa i ich zstępnych (dzieci lub wnuków), cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.

Jeżeli natomiast Ty lub Twój małżonek sporządziliście testament, w którym inaczej zostały ukształtowane zasady dziedziczenia, tj. np. małżonek został całkowicie pominięty, to należy mu się zachowek. W zależności od sytuacji – w wysokości ½ lub ⅓ udziału, jaki by mu przypadł gdyby testamentu nie było. 

Przykład: Ania i Piotr mieli 4 dzieci. Ania pominęła w testamencie swojego męża zapisując wszystko ich dzieciom. Piotrowi, ponieważ nie zachodzą szczególne okoliczności, będzie przysługiwał zachowek w wysokości ⅛ majątku (połowa z ¼, jaką by dostał, gdyby testamentu nie było). 

Trzy dodatkowe uprawnienia małżonka

Najem lokalu

Po pierwsze, niezależnie od prawa do odpowiedniej części majątku spadkowego, małżonek, który dotychczas nie był formalnym współnajemcą, wstępuje w stosunek najmu lokalu (staje się stroną umowy), jeżeli stale zamieszkiwał ze zmarłym najemcą w będącym przedmiotem najmu lokalu do chwili jego śmierci. 

Prawo to przysługuje też dzieciom najemcy (zmarłego) i dzieciom jego współmałżonka. Obejmuje dzieci przybrane (pasierbów i pasierbice) oraz przysposobione. Prawo zamieszkiwania w mieszkaniu.

Prawo do zamieszkiwania w lokalu

Po drugie, małżonek zmarłego nabywa uprawnienie do zamieszkiwania w mieszkaniu spadkodawcy i korzystania z urządzeń domowych przez okres 3 miesięcy od chwili otwarcia spadku (śmierci małżonka). Prawo do zamieszkiwania nie jest uzależnione od rodzaju tytułu prawnego, jaki przysługiwał do mieszkania zmarłemu. Ale jednocześnie nie przysługuje, gdy zmarły zajmował dany lokal bez tytułu prawnego. 

Prawo żądania przedmiotów urządzenia domowego

Po trzecie, zgodnie z przepisami, małżonek dziedziczący z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami, wyjąwszy zstępnych spadkodawcy, którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci, może żądać ze spadku ponad swój udział spadkowy przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam.

Opisane uprawnienie małżonka zależy zatem od następujących przesłanek:

1) w chwili otwarcia spadku (śmierci małżonka) istniał związek małżeński;

2) małżonkowie pozostawali wówczas we wspólnym pożyciu;

3) małżonek, o którego uprawnienie chodzi, dziedziczy z ustawy;

4) małżonek dziedziczy w zbiegu z innymi spadkobiercami niż zstępni spadkodawcy, którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci;

5) w skład spadku wchodzą przedmioty urządzenia domowego (służące do prowadzenia gospodarstwa domowego lub stanowiące wyposażenie mieszkania), z których za życia spadkodawcy małżonkowie korzystali wspólnie albo jedno wyłącznie samo.

Z powyższego wynika, że wystarczy, że przynajmniej jeden spośród zstępnych spadkodawcy (dzieci lub wnuków jeśli dzieci nie żyją), dziedziczących w zbiegu z małżonkiem, mieszkał razem ze spadkodawcą w chwili jego śmierci by uprawnienie to nie powstało. 

Nie powstanie ono także, jeśli w chwili śmierci spadkodawcy, małżonkowie pozostają w tzw. separacji faktycznej – zerwanie więzów gospodarczych i osobistych (brak wspólnego pożycia). Wyłączone jest także, gdy wprawdzie małżonek zmarłego korzystał z tych przedmiotów, ale w chwili śmierci istniało prawomocne orzeczenie o separacji między małżonkami (małżonek taki nie dziedziczy z ustawy). 

Dziedziczenie a separacja i rozwód

Rozwód i separacja pozbawia małżonka prawa do dziedziczenia ustawowego (ale dalej może dziedziczyć po małżonku na podstawie sporządzonego przez niego testamentu). Stan ten następuje z dniem uprawomocnienia się wyroku sądu orzekającego rozwód lub separację. 

I jest to niezależne od tego, czy taki małżonek (potencjalny spadkobierca) ponosi winę za rozkład pożycia małżeńskiego, czy też nie. Innymi słowy, skutek taki następuje też wówczas, gdy rozwód nastąpił bez orzekania o winie. 

W odniesieniu do separacji, także wówczas, gdy separacja nastąpiła na tzw. zgodny wniosek stron. 

Razem z uprawnieniem do dziedziczenia ustawowego, w obu tych przypadkach gaśnie także prawo do zachowku. 

Zatem, jeśli została formalnie orzeczona separacja, a postanowiliście dać sobie kolejną szansę i wróciliście do siebie, by Twój małżonek mógł dziedziczyć po Tobie musicie zadbać o to, by uchylić orzeczenie, na podstawie którego separacja została wprowadzona. 

Śmierć małżonka w trakcie procesu o rozwód lub separację

Powszechnie wiadomo, że postępowania sądowe bywają przewlekłe. Dlatego może zdarzyć się tak, że jeden z małżonków umiera w trakcie postępowania. Co wtedy?

Postępowanie takie (o rozwód lub separację) zostanie umorzone. A co za tym idzie, nie nastąpi skutek prawny w postaci formalnego rozwiązania małżeństwa przez rozwód lub ustanowienia formalnej separacji, które pozbawiają małżonka pozostałego przy życiu prawa do dziedziczenia ustawowego, czy zachowku. 

Sytuacja taka bywa szczególnie krzywdząca dla pozostałych spadkobierców (np. dzieci), w szczególności, gdy pomiędzy małżonkami od dłuższego czasu nie układało się zbyt dobrze – z winy tego, który żyje. Na szczęście, ustawodawca przewidział pewne rozwiązanie w takim wypadku. 

Wyłączenie małżonka od dziedziczenia

Każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z żyjącym małżonkiem może wystąpić z powództwem o wyłączenie takiego małżonka od dziedziczenia. 

By było to jednak możliwe, muszą zostać spełnione następujące warunki:

1) w chwili śmierci spadkodawcy małżonek, o którego wyłączenie chodzi, pozostawał z nim w związku małżeńskim i przeżył spadkodawcę;

2) spadkodawca jeszcze za życia wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy współmałżonka bądź jako powód, bądź też jako pozwany, który w trakcie procesu o rozwód lub o separację żądał orzeczenia rozwodu z winy współmałżonka (także gdy zgodził się na rozwód lub separację z winy powoda), co najmniej zaś z winy obu stron; 

nie jest to zatem możliwe jeżeli małżonek-spadkodawca żądał orzeczenia rozwodu lub separacji bez orzekania o winie lub wyraził zgodę na zaniechanie orzekania o winie albo też gdy separacja została orzeczona na skutek zgodnego żądania małżonków .

3) proces o rozwód lub o separację za życia spadkodawcy był już i jest jeszcze w toku ;

4) żądanie orzeczenia rozwodu lub separacji z winy pozostałego przy życiu małżonka było (według stanu z chwili śmierci małżonka) uzasadnione; 

Termin do wytoczenia powództwa wynosi 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż 1 rok od otwarcia spadku.

Jeżeli z jakichkolwiek względów wystąpienie z powyższym pozwem jest niemożliwe, warto rozważyć inne jeszcze rozwiązania, o których już niebawem napiszę. 

Rozdzielność majątkowa a dziedziczenie ustawowe. Czy cokolwiek się zmienia?

Otóż nie. Małżonkowie pozostający w ustroju rozdzielności majątkowej dziedziczą na tych samych zasadach (i w takim samym udziale), jak w sytuacji gdy pomiędzy nimi istnieje wspólność małżeńska.

Różnica dotyczy wielkości majątku, jaki Ci ostatecznie przypadnie. O co chodzi?

Jeżeli między małżonkami istnieje wspólność majątkowa małżeńska, to w chwili śmierci, automatycznie przypada mu ½ tego majątku. A jedynie druga część (pozostała ½) stanowi majątek spadkowy i podlega dziedziczeniu przez wszystkich spadkobierców ustawowych, w tym pozostałego przy życiu małżonka.

W przypadku rozdzielności majątkowej istniejącej od chwili zawarcia małżeństwa, cały majątek stanowi spadek i podlega podziałowi. 

Przykład: Katarzyna i Zbigniew pozostawali w ustroju wspólności małżeńskiej, w trakcie której zakupili dom. Mieli dwóch synów. Po śmierci Katarzyny udział we współwłasności domu będzie wyglądał następująco: Zbigniew będzie współwłaścicielem w 4/6 (½ z tytułu udziału w majątku wspólnym i ⅓ z majątku spadkowego), każdy z synów będzie współwłaścicielem w ⅙. 

Przykład: Olga i Mateusz przed zawarciem małżeństwa podpisali umowę o rozdzielności majątkowej małżeńskiej. W jego trakcie, Mateusz kupił mieszkanie, które stało się jego majątkiem osobistym. Małżeństwo posiadało dwóch synów. Po śmierci Mateusza, udział we współwłasności mieszkania będzie wyglądał następująco: Olga oraz dwóch synów będą współwłaścicielami po równo – po ⅓. 

Jak widzisz małżeństwo zmienia całkiem wiele w zakresie prawa dziedziczenia po małżonku. Niemniej, prawo to nie jest dane raz na zawsze, ponieważ wyłącza je prawomocny rozwód i separacja. Jeśli do nich ostatecznie nie doszło, istnieją inne instrumenty, które pozwalają na pozbawienie pozostałego przy życiu małżonka prawa do majątku spadkowego po małżonku – spadkodawcy. Dzisiaj opisałam Ci jeden z nich. 

***

Informacje tu zawarte mają jednak charakter bardzo ogólny, nie oddają złożoności wszystkich możliwości, a każda sytuacja jest przecież inna, także Twoja. Dlatego przed podjęciem jakichkolwiek kroków, warto skonsultować się z prawnikiem, który wnikliwie ją przeanalizuje i odpowie na wszelkie Twoje pytania. A także wskaże dalszy kierunek działania.